Wikipedia multimedia entziklopedia bat da. Irudi eta diagramaz beteta dago, baita gero eta bideo eta audio gehiagoz ere. Euskarazko Wikipedian lizentzia libreko euskarazko hainbat bideo sorta txertatu ditugu azken urteotan: Teknopolis-ekoak, Jakindun-enak, tokiko hedabideenak… eta banaka igo izan direnak.

Sortu ere sortu ditugu bideoak azken urteotan: Bertsomate bildumakoak, Zientzia astekoak, wiki-kantak, tutorialak, drone bidezko irudiak… Eta azken aldian indar berezia jartzen ari gara Ikusgela ekimenaren bidez ehundik gora azalpen bideo sortuz modu natiboan Wikipedia irudiztatzeko, kontsumo ohitura berrietara ere eramateko eta, batez ere, euskarazko ezagutza librea sustatzeko.

Wikimedia Commons-eko irudi bat hizkuntza askotako entziklopedietan txertatua egon ohi da. Bideoek argazkiek normalean izaten ez duten ezaugarri bat ere badute: audioa edo errotuluak dituztenetan, hizkuntza bati atxikita izaten dira, eta beraz, ohikoena hizkuntza horren bueltan gelditzea da. Bideoa eleanitza izateko modu merke, sinple eta ohikoa azpidatziak izatea da.

Azpidatzien egoera Wikimedian

Ikusgelako bideoak euskaraz dira, baina hasieratik saiatu gara horiek hizkuntza gehiagotara eramateko, hainbat azpidatzi sortzen, itzultzen. Gaur gaurkoz, 146 bideo ditugu argitaratuta, eta horiek guztiek 418 azpidatzi batzen dituzte. 

20 hizkuntza daude gutxienez azpidatzi bat dutenak. Hauek dira zenbakiak une honetan: euskara (147), gaztelania (73), ingelesa (58), bengalera (47), arabiera (26), errusiera (19), katalana (15), esloveniera (15), hausa (6), frantsesa (2), greziera (2), galesa (2), mapudunguna (1), wolofera (1), italiera (1), japoniera (1), portugesa (1), turkiera (1), txinera (1) eta tarifit (1).

Wikimedia Commonsen galesezko azpitituluak dituzten 18 bideoetatik 2k euskarazko audioa dute. Katalanez azpitituluak dituzten 49 bideoetatik 15 euskaraz dira. Commons-en ageri den woloferazko azpidatziak dituen bideo bakarra gure Korrikaren gaineko Zortziko txikian da. Bideo horrek 15 azpidatzi ditu.

Wikimedia Commons-en guztira 24.604 azpidatzi daude, bilaketa egiten, euskarazkoak 257 dira, guztien %1. Kopuru absolutoari dagokionez, 17. postuan dago euskara. Kategoria honetan ikus daitezke hizkuntza bakoitzeko azpidatzi gehienak.

Artikulu kopuruari begira, 40 Wikipedia handienak hartzen baditugu, eta horiek azpidatzi / artikulu kopuru indizearen arabera ordenatu, ranking hau ateratzen da.

Euskara 6. postuan dago, aurretik ingelesa, portugesa, gaztelania, txinera eta arabiera bakarrik daude. Atzetik alemana, errusiera, koreera, frantsesa… moduko hizkuntzak. 100 azpidatzi gehiago izango bagenitu, zerrendan bigarrenak izango ginateke, ingelesaren ondoren.

Azpidatziak gehitzen

Wiki teknologiaren eta auzolanaren bidez, edonork gehitu ditzake azpidatziak edo zuzendu dagoeneko sortuta daudenak. Horrela, euskarazko ikus-entzunezkoei erdaretako azpidatziak gehitzeko aukera daukagu; eta baita, erdaretako bideoei euskarazkok jarri, eta bideo hori gure Wikipedian gehitzeko ere. Biltegi eleanitzak eta edizio irekikoak aukera hori ematen digu.

Euskaratik mundura: nola itzuli euskarazko bideoak

Har dezagun adibide moduan Ikusgelako bideo bat. Lan hori koordinatzeko, taula eder bat daukagu Commons:WikiProject Subtitling Ikusgela atarian.

Demagun Historia saileko “Euskal baleazaleak” bideoa itzuli nahi dugula ingelesera. Horretarako bide asko daude, errazena, euskarazkoa oinarri moduan hartu, eta hori itzuliz egitea da. Horretarako, egin klik eu zutabeko gelaxkan eta TimedText:Ikusgela-Euskal_baleazaleak.webm.eu.srt-ra helduko zara.

SRT fitxategi bat da. Testu laukoa, denborak eta esanak batzen dituena. Programa asko daude horrelakoak moldatzeko, editatzeko, doitzeko. Wikimedia Commons-eko testu editorean bertan egin daiteke lan, edo fitxategia lokalean gordetzea nahiago baduzu, ordenagailuko oharren aplikazio sinple batekin bestela. Nire gomendioa Subtitle Edit erabiltzea da, baina ez da behar-beharrezkoa.

Kopiatu testu hori, gorde .srt fitxategi batean, eta hasi itzulpena egiten. Itzulpen hori itzultzaile neuronalekin ere egin dezakezu, eta gero ondo errepasatu, doitu. Hor bakoitzaren erabakiak eta lan ohiturak sartzen dira.

Behin amaitutakoan, komeni da denbora / testu luzera orraztu bat ere egitea. Hor sartzen da Subtitle Edit programa. Oso modu errazean automatikoki testuak bi lerrotan doitzen ditu (Auto br), eta testurako denbora gutxiegi duela igartzen badu, gorriz agertuko zaizu lerroa.

Azken bertsioa dugunean, hartu hori, eta itzuli lehengo taulara. Bertan Euskal baleazaleen bideoko en zutabean klikatuko dugu. Gorriz dago, eta lehengo fitxategiaren antzeko esteka batean azpidatzia sortzea proposatu digu: TimedText:Ikusgela-Euskal_baleazaleak.webm.en.srt hor itsatsi SRT berriko kodea, eta gordetzearekin nahikoa da, bideoa txertatuta dagoen leku guztietan hizkuntza hori ere gehituko da, eta horrez gain, Ikusgelako taula automatikoki eguneratuko da.

Euskarazko bideo batzuek ez dituzte azpidatziak. Beste aukera bat zerotik azpidatziak sortzea da, prozesua antzekoa da, eta hor, eleaniztasunaz gain irisgarritasuna ere sartzen da. Aditu.eus tresnarekin lehen zirriborroa lortzea aukera ona da.

Mundutik euskarara: nola ekarri euskarara bideoak

Itzuli nahi duzun bideoa identifikatuta baduzu, errazena lehen azaldu dugun bidearen kontrakoa egitea da. Commons-eko fitxategi batean zaudenean, bideo kutxan “azpitituluak sortu” botoian klikatuta, eu aukeratu eta euskarazkoa gehitzeko leihora helduko zara. Beste aukera bat, beste hizkuntza bateko esteka hartu, eta hizkuntza kodearen zatian eu jartzea da. Hemen adibidez https://commons.wikimedia.org/wiki/TimedText:Viquip%C3%A8dia_750mil.webm.ca.srt ca kendu eta eu jarrita nahikoa da.

Nola identifikatu euskarara ekartzeko interesgarriak diren bideoak? Commons:Featured media atarian bideo esanguratsuenak aurkitzen dira, hor nabigatuta bideo interesgarri bat aurkitu eta hori itzultzea aukera polita da. Eguneko multimedian ere arrantzatu ditzakezu gauza politak. Beste modu bat, azpidatzien kategorian bilatzea da. Azken aukera, Wikimedia Commons-etik kanpoko lizentzia libreko bideo bat aukeratzea da, igo eta horri azpidatzia sortzea.

Kasu horietan, azpidatzia gehitu ondoren, bideoa Wikipedian txertatzeko prest izango duzu.

Hezkuntzarako aukera

Hemengo ariketa hau ikasleekin egiteko oso aproposa da. Hizkuntza konpetentziak eta gaitasun digitala lantzeko aukera ematen du, gainbegiratzeko erraza da, eta asebetetze maila handiko ekarpenak egin daitezke.

Gaztelaniazko Wikipedia atariko Adimen Artifiziala artikuluan, euskarazko audioa duen Ikusgelako bideo bat dago, gaztelerazko azpidatziak dituena (eta beste bost hizkuntzatakoak). Modako hitzaren, hizkuntza nagusienetakoaren, entziklopedia bisitatuenean euskarazko bideo bat. Azken urtean 1.354.048 bisita jaso ditu artikuluak, egunero 3.690.

Eduki libreek muga asko apurtzen dituzte. Benetan hizkuntza aniztasunean sinesten badugu, hizkuntzak entzun egin behar ditugu, ukipena bidirekzionala bilakatu. Horretarako aukera polita da euskarazko bideoen itzulpenak egitea, eta beste Wikipediatan txertatzea bideoak. Animatzen?

Ikasturte honen hasieran Igeldoko Herri Eskolarekin izan gara lanean, Txikipedian Igeldo herriari buruzko informazio gehiago sartzeko. Hiri baten auzoa izan arren, pertsonalitate propioa du, eta herri eskola txikia da, bertako ikasleen topaleku.

“Surflariak” gelarekin proiektua abiatu genuen Igeldo Txikipediara eramateko, handienetik (Unibertsoa) txikienera (Igeldo) doan sekuentzia baten barnean. Proiektua “Gure Mundua Ezagutzen” deitzen da, euren blogean azaltzen duten bezala.

Ikasleek, gainera, “Gaur Igeldon” bideoa egin dute, ikasturte osoan egiten dituzten gauzak aipatzeko. Elkarrizketa bat egin zidaten, Txikipediari buruz ikertzen atera ziren dudekin: nork egiten du lan Txikipedian? Nola lortzen da informazioa? Ezabatu daiteke zerbait?

Bideoa ikus dezakezu informazio gehiagorako:

Bukatu da 2019-2020ko neguko Txikipediaren lehiaketa, Txikipedian orain arte antolatutako lehena, eta aurrea ere hartu genion Covid-19ari, Durangoko Azokan abian jarritako lehiaketari martxoaren erdialdera amaiera emanez. Zailagoa izan zaigu, ordea, alarma egoerak eragindako muga batzuk gainditzea, baina hor ere moldatu egin gara. Aurtengo Txikipedia lehiaketaren emaitzak eta saridunak Txikipediaren azaleko orrian daude ikusgai.

Gure lehen aldi honetan, bi ikastetxetako 48 ikaslek parte hartu dute, batzuek bakarka eta beste batzuek, berriz, binaka. Artikulu guztiak DBH 3 eta 4 eta Batxilergoko ikasleek egin dituzte, eta epaimahaiak erabaki du lehen eta bigarren postuak saritzea.

IKASLEAK

Lehen saridunak Zumaiako Institutuaren DBH4ko Izaro Sasiain eta Malen Garcia izan dira, Alai Arantzamendi irakasle arduradun zutela, Istingor arrunta artikulua ontzen hartutako lanarengatik. Bigarren saria, berriz, Berako Toki Ona Ikastetxearen DBH 3Fko Naroa Otamendi eta Ihintza Udaeta ikasleek eraman dute, Medusa artikuluarengatik, Aintzane Galardi irakasle arduradun zutela.

Digitalki eta tokian bertan haiekin mintzatu gara, sarien epelean. Zumaiako Izarok eta Malenek ez zuten Istingorra Zumaian ezagutzen, baina irakasleek proposatutako zerrenda batetik hautatu zuten. Berako Ihintza eta Naroak, berriz, azaldu digute kultura klasikoa lantzen ari zirela klasean, eta lehiaketaren berri entzutean, jainko-jainkosen inguruko artikuluak egitea erabaki zutela: “Medusa jainkosa aukeratu genuen, bi partaideei haren historia izugarria iruditzen zaigulako”.

Toki Ona ikastetxeko Ihintza eta Naroa saridunak, Beran

Izarok eta Malenek aitortu digute Wikipediatik zer-edo-zer eta gehiago edan dutela, “zailena beharbada informazio hori haurrek ulertzeko moduan idaztea” izan dela diote, eta “gustukoena txorien soinuak aukeratzea”. Wikipedia eta Wikimedia Commonsera jo dute multimedia materialen bila. Haren irudiak ere aurkitu dituzte. Beran, Naroa eta Ihintza oso gustura aritu dira informazioa bilatzen, “anitz dagoelako”: idazkiak, argazkiak, bideoak…, baina informazioa antolatzea ez zen horren erraza, eta “zailena ondoren etorri zen. Informazio askotik, haurrentzako artikulu bat idatzi behar genuen (…), dena sinplifikatzea eta ulergarria izatea”. Horretarako, Berako bikoteak irakasle arduraduna izan dute lagun, Aintzane Galardik, eta berak lagundu die idazkera fintzen. 

Alai Arantzamendi eta Mikel Arroiabe, Zumaiako lehiaketaren dinamizatzaileak

Hurrengo lehiaketetan parte hartzen duten ikasleentzat, hagitz garrantzitsua ikusten dute gustuko duten gaiari buruzko artikulua prestatzea, eta gogoratzea testu sinplea eta haurrentzako aproposa egitea. Haien antzera, Izarok eta Malenek hurrengo lehiakideei aholkatzen diete gustuko gaia aukeratzea!

IRAKASLEAK

Mikel Arroiabe wikilariak eta EWKEkideak bere aletxoa eta gehiago jarri du Zumaiako BHIko Txikipedia programa dinamizatzen. Gogoz heldu zion Txikipediari hura hasi zenean. Iaz hasi ziren txoriei buruzko artikuluak sortzen, lehen batxilergoko ikasleekin. DBH1ean txoriak lantzen dituzte, eta erabaki zuten haiek ulertzeko moduko artikuluak egitea, ezin aproposago Txikipediaren bitartez. Alai Arantzamendi irakasleak gidatu du  ikasleen lana.

Kontatu digu ikasleak ohituta daudela ingurune digitalean aritzen eta, ondorioz, Txikipedia berria zutelako bidean oztopoak aurkitu arren, erraz moldatu dira. Hasieran, “artikuluak nola editatu ikasteko azalpen orokorra eman dugu. Gela guztiak batera artikulu bat sortu dugu”, eta gero ikasleek bikoteka lan egin dutela kontatu digu. Beran, Aintzane Galardi irakasleak argitu digu ikasleek ikusi zutela lehiaketarako deialdia eta haiek egin zutela proposamena.

Wiki ingurunean moldatzen ez zaie asko kostatu: “Oso talde langilea eta arduratsua izan da aurtengoa eta primeran moldatu dira”. Gaiari gogotsu heldu diotela azaldu digu (saria irabazteak areago piztu die gogoa!). Alde horretatik, jarraipena eta ebaluatzea erraza egin zaio Galardiri, areago kontuan hartuz 7 ikasle izan dituela talde horretan. Galardik egiten duten eguneroko lana hartu du kontuan ebaluaziorako. Zalantzak agertu ditu 30eko ikasgela bat eduki izan balu gauzak nola joango ziren, baina bere kasuan eroso aritu da.

Zumaiako Alai Arantzamendi bat dator Berako ikasleek agertutako gogoarekin. Bestalde, Alaik eta Mikelek adierazi digute metodologian garrantzizkoa dela “artikulua nola egiten den argitzeko lehen egunean ikasgelako talde osoarekin tailer moduko bat egitea”: bannerrak, soinua, estekak… nola jarri. Bikoteka, Txikipediako proba orrietan egin dute lan lehendabizi, eta gero Txikipediako artikulu gisa argitaratu.

TXIKIPEDIA ESKOLAKO PROGRAMAZIOAN?

Mikel Arroiabek, Txikipediarekin izandako esperientzian oinarrituz, pauso berritzaile bat iragarri digu Zumaiako BHIn hurrengo urterako: DBH2n, Txikipedia tailer gisa sartzea, lau hileko ikasgai bihurtzea, astean bi orduz. “Txikipediaz gain, Wikimediako beste bitartekoak ere lantzeko asmoa dugu, Commons multimedia biltegi birtuala elikatzea, eta abar”. Zalantzarik gabe, ahalegin eder eta ausarta. Onena opa diegu ibilaldi horretan ere! Zorionak Berako eta Zumaiako lehiakideei, eutsi lan onari!

iItzulpen automatikoak jauzi ikaragarria egin du kalitatean azken bi urtetan, euskararako itzultzaile neuronalek ere bai. Itzulpenaren emaitza kalitate handikoa izaten da eta gainera modu masiboan erabil daiteke. Horrek aukera ezin hobea ekarri digu, orain Euskal Wikipediara askoz artikulu gehiago, testu-eduki askoz handiagoak ekar ditzakegu eta erraztasun handiagoarekin.

Bai, hasieran halaxe dirudi, baina kontuz ibili behar da. Kalitate handikoa baldin bada ere, itzulpen automatikoaren emaitza gainbegiratu egin behar du pertsona batek, gero zuzendu egin behar da, “posteditatu” egin behar dela esaten dugu. Horrek garrantzi itzela du. Testu itzuliaren postedizioa egiten ez badugu arrisku handia dago laster batean Wikipediako testu-zati askotan  kalitatea jaisteko.Hezkuntza Programan bereziki garrantzitsua da hori. Parte hartzen duten ikasleen lana artikulu bat automatikoki itzultzea baino ez bada, itxuraz emaitza oso txukuna da baina errealitatean ez da horrela izango. Testu itzulia zuzentzea, guztiz koherentea eta ulergarria uztea, ezinbestekoa da. Ikasleak berak egiten ez badu, irakasleek (edo wikilariek) egin beharko dute gero, eta hori lan handiegia izan daiteke hauentzat. Ikasleak, itzulpena erabili nahi badu, aurrikusi behar du gero testu itzuliaren zuzenketa egin beharko duela, eta horren arabera neurtu zenbat testu gehituko duen.

Ikus dezagun adibide bat. ingelesezko Wikipediako Password artikulutik  euskal Wikipediako Pasahitz artikulura  60.000 karaktereko ekarpena egin da. Ingelesezko artikulua bikaina zen, eta orain primerako artikulua da euskaraz ere. Lan itzela, ekarpen esanguratsua izan da euskarara hori ekartzea.  Baina paragrafo eder bat nahiko ulergaitz geratu zen.  Erromatar armadan kontsignak (pasahitzak) nola erabiltzen ziren azaltzen duen pasarte historiko hau zen:

Gauerako kontsignaren pasabidea ziurtatzeko modua honako hau da: infanteriako eta zalditeriako klase bakoitzeko hamargarren kirtenetik, kalearen beheko muturrean kanpatuta dagoen kirtenetik, gizon bat aukeratzen da guardiatik kanporatua izateko, eta arratsaldero joaten da tribunako dendara, eta harengandik kontsigna jasotzen du – Egurrezko ohol bat da, bertan idatzirik hitz bat duena –. – Agur esan eta bere geletara itzultzean kontsignak eta ohola lekukoen aurrean pasatzen dizkio hurrengo mangoko komandanteari, eta honek, berriz, Denek gauza bera egiten dute lehen manikietara iristen den arte, tribunoen dendetatik gertu kanpatutakoak. Azken horiek taula eman behar diete tribunalei, ilundu baino lehen. Beraz, jaulkitako guztiak itzuliak badira, tribunoak badaki kontsigna maniki guztiei emana izan dela, eta guztiengandik pasatu dela berarengana itzultzeko bidean. Horietakoren bat falta bada, berehala ikertzen du, marken arabera badakielako zein alderditatik ez den taula itzuli, eta geldialdiaren arduradunak merezi duen zigorra jasotzen du.

Testua euskaraz ondo eratuta dago, gainetik irakurrita ondo dagoela dirudi. Baina apur bat sakonduta, ondo ulertu nahi bada paragrafoaren esanahia, arazoak agertzen dira. Adibidez, manikiak azaltzen dira testuan. Zer dira maniki horiek? Ingelesezko jatorrizko testura joanda:

The way in which they secure the passing round of the watchword for the night is as follows: from the tenth maniple of each class of infantry and cavalry, the maniple which is encamped at the lower end of the street, a man is chosen who is relieved from guard duty, and he attends every day at sunset at the tent of the tribune, and receiving from him the watchword—that is a wooden tablet with the word inscribed on it – takes his leave, and on returning to his quarters passes on the watchword and tablet before witnesses to the commander of the next maniple, who in turn passes it to the one next him. All do the same until it reaches the first maniples, those encamped near the tents of the tribunes. These latter are obliged to deliver the tablet to the tribunes before dark. So that if all those issued are returned, the tribune knows that the watchword has been given to all the maniples, and has passed through all on its way back to him. If any one of them is missing, he makes inquiry at once, as he knows by the marks from what quarter the tablet has not returned, and whoever is responsible for the stoppage meets with the punishment he merits.

Ingelesezko testuan ez dago maniki bezalakorik, hor maniple azaltzen da, Wikipediako estekarekin gainera, esteka horrek euskarazko manipulo artikulura eramaten gaitu, erromatarrek soldadu multzoak antolatzeko erabiltzen zuten unitate bat zena. Ingelesezko paragrafoan bost aldiz azaltzen zen maniple, baina euskarazko itzulpenean hiru modu desberdinetara itzuli da: kirten, mango eta maniki. Ederra zorabioa! Antzekoa gertatu tribune hitzarekin, soldaduen nagusia dena euskaraz tribunoa da, baina testuan itzuli izan da tribuna (tribunoaren denda  –> tribunako denda)  eta tribunal moduan ere (taula eman behar diete tribunoei –> taula eman behar diete tribunalei). Horixe, ederra zorabioa, hori irakurrita hartu duguna! Ulertzerik ez badago… zuzendu egin beharko da. Ziur oraindik hobekuntzarik onartuko duela, baina apur bat ulergarriago honela geratu da paragrafoa:

Gauerako kontsignaren pasabidea ziurtatzeko modua honako hau da: infanteriako eta zalditeriako klase bakoitzeko hamargarren unitatetik (manipulotik), kalearen beheko muturrean kanpatuta dagoen manipulotik, gizon bat aukeratzen da guardia-zerbitzutik salbuetsia izateko, eta arratsaldero joaten da tribunoaren dendara, eta harengandik kontsigna bat jasotzen du — hitz bat idatzirik duen egurrezko ohol bat dena—. Agur esan eta bere geletara itzultzean kontsigna eta ohola lekukoen aurrean pasatzen dizkio hurrengo manipuloko komandanteari, eta honek berriro hurrengokoari, Denek gauza bera egiten dute lehen manipuloetara iristen den arte, tribunoaren dendatik gertu kanpatutakoak. Azken horiek taula eman behar diote tribunoari, ilundu baino lehen. Beraz, jaulkitako guztiak itzuliak badira, tribunoak badaki kontsigna manipulo guztiei emana izan dela, eta guztiengandik pasatu dela berarengana itzultzeko bidean. Horietakoren bat falta bada, berehala ikertzen du, marken arabera badakielako zein alderditatik ez den taula itzuli, eta gelditzearen arduradunak merezi duen zigorra jasotzen du.

Kontua da 50 minutu behar izan direla zuzenketa hori egiteko. Irakasleak (edo wikilariak) egindako zuzentze-lana txikia izan dela dirudi, egin duen karaktere-gehikuntza ikusita bederen (ia ordubete 348 karaktere bakarrik gehitzeko). Merezi izan du, bai, orain dezente hobeto ulertzen da, baina argitaratu den itzulpen hura gordin-gordina izanik denbora eta lan asko behar izan da zuzentzeko.

Ondorioz, asumitu behar dugu itzulpen automatikoa erabiliz gero erantzukizun handia hartzen dugula, gero testu hori ondo orrazteko, ulergarri eta atsegin bihurtzeko. Itzulpen automatikoa tresna itzela da; askoz artikulu gehiago, testu-eduki askoz handiagoak ekartzen ari gara Wikipediara eta erraztasun handiagoarekin; baina, kontuz, itzulpen automatikoa erabili eta gero… ‘giza zuzenketa’ behar da.