Wikidata eta Wikimedia Commonsi esker artea bilatzea inoiz baino errazagoa da. Blog sarrera honetan antzeko funtzioak dituzten hiru tresna erakutsiko dizkizuegu: openArtBrowser, Crotos eta art.wikidata.link. Baina, lehenago, sarreratxo bat euren atzean dagoen funtzionamenduaren inguruan.

Wikimedian artea sailkatzen

Wikimedian artea sailkatzen aritu gara azken urteotan wikilariok. Libreak diren artelanak igo (egilea orain dela 70 urte baino gehiago hil bada, kasu gehienetan) Wikimedia Commonsera, artelan horiek katalogatu eta bertan agertzen dena deskribatu Wikidatan eta informazio horrekin Wikipediako artikuluak sortu ditugu.

Baina behin katalogoa egin dugula posible da Wikidatan dagoen datu-baseko informazioa baliatzea beste tresna batzuk sortzeko. Wikidatan, laburrean azaltzeko, artelan baten oinarrizko informazioa biltzen dugu: norena den, zein mugimendukoa, zer material, garaia, non dagoen, zer agertzen den… adibidez, hau da Giocondaren Wikidata orrialdea. Tarte bat hartzen baduzu, ikusiko duzu datu bidezko deskribapen horri esker posible dela beste bilaketa batzuk egitea: egile baten obra guztiak, mugimendu batekoak, material bat dutenak, garai batekoak, museoaren arabera, edo koadroan agertzen diren kontzeptuena. Eta artelan hori Wikimedia Commonsera igo bada, aukera izango dugu bai artelana ikusteko (kasu batzuetan erresoluzio oso altuan) zein Wikipedia artikuluak irakurtzeko existitzen badira.

Ikus ditzagun adibide batzuk.

openArtBrowser

openArtBrowser Hochschule Darmstadt unibertsitateko ikasle batek abiatutako proiektua da. Modu oso ikusgarri batean erakusten dizkigu Wikidatako eta Commonseko datuak: egileka, mugimenduka, gaika, garaiaren arabera… bilatzeko aukera izango dugu, eta emaitzak ere denbora lerro batean ikusteko aukera izango dugu.

Edozein artelan aukeratzen badugu, aukera izango dugu ere antzeko artelanak ikusteko azpian: egile berberarenak, museo berberean daudenak, gai antzekoa dutenak… eta gainera artelan horretan agertzen diren gaiak ere ikusi ahal izango ditugu, berriak aukeratuz.

Adibide gisa, saia zaitezke Bilboko Arte Eder museoan dauden artelanetako batzuk ikusten: https://openartbrowser.org/en/location/Q127064

Momentuz ez dago euskaraz, bai ingelesez, gaztelaniaz eta frantsesez.

Crotos

Crotos aurrekoak egiten duenaren antza du, baina badu berezitasun bat: filtratzeko aukera izango dugu gure bilaketatan, eta Wikipediarako loturak zein tamaina handian ikusteko aukerak askoz ikusgarriagoak dira. Euskaraz ere ez dago, baina hizkuntza askotan duzu eskuragarri.

Bilatzailean nahi duguna idatziko dugu (egile bat, kontzeptu bat, mugimendu bat…) eta ondoren emango dizkigu Wikidatan dauden emaitzak. Emaitza horietan aukera izango dugu material motaren arabera irabazteko (koadroa, eskultura, marrazkia…) eta denbora lerroan ere irabazteko (goian eskuman dagoen -40.000 – 2016 hori), baita HD, irudia badagoen edo ez, edo Wikipedian artikulurik ote dagoen ikusteko.

Artelan bakoitzaren azpian ikus dezakegu ea kalitate handiko irudirik ote dagoen, Wikipediako artikulua zein den eta Wikidata zein Commonserako loturak.

Lotura horien bidez aukera polita izango dugu artelanari buruz gehiago jakiteko, eta bilaketa interesgarriak egiteko.

art.wikidata.link

art.wikidata.link ez da aurrekoak bezalakoa: honetan parte hartu dezakegu eta deskribapenik ez duten artelanak deskribatu. Bertan badago aukera bilaketak egiteko (Browse jartzen duen botoian; momentuz ingelesez baino ez da existitzen), baina interesgarriena da Wikipedian kontu bat izanez gero eskaintzen dizkigun ausazko artelanak katalogatu ahal ditugula.

Honen inguruan gehiago jakiteko, ikus https://eu.wikipedia.org/wiki/Atari:Hezkuntza/Lehen_Hezkuntza/Ingelesa_ikasi_artelan_bat_deskribatuz

Egunean Behin mugikorreko joko-aplikazioan euskarazko Wikipediako datu eta irudi askoren galderak agertzen direla badakite erabiltzaileek. Erantzun asmatuen zerrenda ematerakoan ere, galdera askoren argipena ikusteko Wikipediako esteka klikatzen ahal da. Jokoaren gakoetako bat izanik milaka galdera behar direla, Wikipediako datuak erabili ahal izatea funtsezkoa zaio aplikazioaren sortzaileei, CodeSyntax enpresari. Euskarazko Wikipedia ez balego, askoz zailagoa izango zen Egunean Behin programatu ahal izatea eta, dudarik gabe, askoz tristeagoa izango zen jokatzea ere. Pertsonalki, hau sinatzen duena wikipedista intermitentea da, EWKE elkarte honetako bazkide, eta CodeSyntaxeko lankidea, eta hortaz, pozik dago komunitateari azalpen batzuk emateko aukerarekin.

CodeSyntax-etik zenbait metodorekin ustiatu dugu Wikipediako informazioa, baina, Euskal Wikilarien Elkarteko Galder Gonzalez lagunaren pista batzuk tarteko, batez ere Wikidataren ustiaketan ari gara zentratzen azken aldian.

Wikidata baliatzeko, https://query.wikidata.org zerbitzua erabiltzen dugu. Bertan adibide batzuk agertzen dira, eta askoz gehiago ingelesez osatutako biltegi honetan. https://www.wikidata.org/wiki/Wikidata:Request_a_query

Bilaketa bat egindakoan, gainera, helbide labur bat eraiki dezakezu, eta horrek gogoratzeko balio dizu, bilaketa gordeta izateaz gain haren gainean beste batzuk bilatzeko. Hona adibide bat, https://w.wiki/4SB zeinak ematen dizkigun Euskal Herrian kokatutako udaletxeen irudiak (aldi berean berezko artikulua dutenak). Egin klik URL horretan, eta eman Play botoi urdinari. Ondoren, emaitzak agertzen dira, eta funtzio barra bat.

Barra honetan ezkerreko begian klikaturik, emaitzen bista desberdinak lortzen dira. Download emanik, jaitsi daitezke emaitzak, eta horra, erraz-erraz, Egunean Behin-erako galdera sorta bat: “Nongoa da udaletxe hau? <irudia> | Herria”. Galde-erantzun zuzenak behintzat, bertan leudeke; hori bai, programazio pixkat gehiago gehitu behar da erantzun okerrak sortzeko.

Udaletxeen eskaera horri begiratu diezaiogun apur bat:

Batetik, lerro luze batean Euskal Herriko eremu geografikoa definitzen da, formula baten bidez (zazpi herrialdetako estatu independente bat ez garen artean, hala beharko du), eta azpimarratu dut halaber Udaletxe bat (eraikin mota) definitzen duen Wikidata elementua. Q543654 beste elementu batzuekin ordezkatu, eta beste hainbat argazki-artikulu lortuko dituzu. Adibidez, Q16970 elementua idatziz gero, dozenaka eliza. Q199451 idatziz gero, seguruenik batere ez, pagoda bat definitzen duen wikidata elementua baita.

Beste bilaketa bat, https://w.wiki/4TT.

Kasu honetan, pertsonen gaineko bilaketa bat da, epe jakin baten artean jaioak (1960ko hamarkadan), genero propietatean (P21) emakumezko direnak (Q6651072 aldagaia) eta hiztun propietatean (P1412) euskara (Q8752) dakitenak. Era berean, emaitzak ordena jakin batean ordenatzeko irizpide bat eskatzen da. Bilaketa zehatz honen antzekoak erabili ditugu pertsonaien adinak galdetzeko Egunean Behin jokoan. Euskaldunekin egin dugu batik bat, eta bilaketa bereiziak egin ditugu gizonezko eta emakumezkoetan, kopuru berdinak izateko, 100 gizon, 100 emakumezko, berdintasunean saiatzeko.

Hortaz, horrela arakatzen dugu Wikidata, Query zerbitzuaren bidez… Esplorazioa, esan dezagun. Izatez, query horietako eskaerak Wikidatatik zuzenean ateratzeko Pywikibot Python programa erabiltzen dute nire lankide informatikariek. Hemen adibide bat dokumentatuta (honetan utziko dut hau, beste azalpen teknikoago baterako gaia da).

Wikidata arakatzea ez da Egunean Behin-eko galderak sortzeko metodo bakarra, baina bai interesgarrienetako bat. Egun hauetan lehiaketa abiatu dugu (martxoaren 15a arte) programazio bidez galde-erantzun sortak egiteko, eta azalpenak eman ditugu ideia eta adibideekin, parte-hartzaileak animatzeko: horietan bereziki aipatu dugu Wikidata eta Euskarazko Wikipedia. Inor animatzekotan:

• Oinarriak,
• Lehiaketaren azalpen bat.
• Adibide posibleen aurkezpen bat.

Bestalde, kontuan izan beti: Wikidata ez dago betea berez, airetik datozen datuekin. Batzuetan kargatu dira datubase osoak beste iturri batzuetakoak, baina Wikipedia bezala, Wikidata osatzen da erabiltzaileok ezagutza dokumentatua kargatzen dugularik. Wikipedia bisitatzen duzuelarik, adi aldameneko ikono hauei:

Pagodaren artikulua hemen duzu euskaraz, baina ikonoan klikatuz iritsiko zara Wikidatako Q199451 elementura, zeinak definitzen duen zer den pagoda bat.

Hemen duzue beste orri bat, Karmele Jaio idazlearena. Berak ere badu Wikidata lotura, eta betea du hiztun propietatean (P1412) euskara dakiela… baina, adibidez, ez ote daki beste hizkuntzarik? bat edo beste susmatzen dugu baietz… Dakienak Jaiori buruz gehiago, bete beza https://www.wikidata.org/wiki/Q12261321 orri hori datuarekin! Eskerrik asko.

Wikipedia lan kolektibo bat da, askoren artean idatzia, garatua, zuzendua, eraldatua eta eztabaidatua. Artikulu batzuek ehunka pertsonen lana dute atzetik, beste batzuetan pertsona bakar batek edo pare batek hartu dute parte. Wikipedian aritzen diren pertsonek modu boluntarioan idazten dute, eta artikulu baten egiletza begiratzea posible bada ere, ez da izenik agertzen artikuluaren hasieran edo amaieran, beste lan batzuetan ohikoa den bezala.

Orain tresna berri batek aukera ematen digu testu baten zati bat nork idatzi duen begiratzeko, baita wikilari horrek artikuluaren zein ehunekoa idatzi duen begiratzeko ere.

Wikimedia Fundazioak, wikilariek egiten dituzten eskarien ondorioz, “Nork idatzi du hori?” izeneko Firefox eta Chrome luzapena sortu du, artikulu baten egiletza ezagutzeko aukera ematen diguna.

Luzapena instalatu ostean, “Nork idatzi du hori?” jartzen duen botoi bat agertuko da zure Wikipediako menuan, ezkerrean.

Artikulu batean gaudenean nahikoa izango da botoi horri ematea, datuak kargatzeko denbora itxoitea eta artikuluaren gainean klik eginez informazioa eskuratu ahal izango dugu.

Sistema honek “WhoColor” teknologia erabiltzen du, momentuz bost hizkuntzatan baino ez dagoena eskuragarri, tartean euskaraz. Tresna horri buruz hitz egin genizuen WhoColor, talde-lanak ebaluatzeko tresna, euskaraz artikuluan.

Euskal Wikilarien Kultur elkartearen eta Elhuyarren lankidetzari esker, Wikidatan dauden hizkuntza guztien artean, euskara seigarrena da hitz-erroen (lexemen) kopuruan, bigarrena hitz-formen kopuruan (hitz-erro bakoitza deklinatuta sortzen diren forma guztiak kontuan hartuta), eta hizkuntza nagusia da esanahi-kopuruari dagokionez, ingelesaren, gaztelaniaren eta frantsesaren aurretik, besteak beste.

Iaz hezkuntza programa martxan jarri genuenean erronka handi bat jarri genuen mahai gainean: 12-16 urteko ikasleek egunero lantzen dituzten gaiak euskarazko Wikipedian ahalik eta hobeto egotea. Zerrenda bat osatu genuen, eta 1.700 gai inguru erauztea lortu genuen. Baina gai horiek elkarren artean nola lotzen diren, ezagutza bera nola saretzen den, eta gure proiektutik kanpo zein artikulu diren garrantzitsu jakitea ariketa zaila zen. Horregatik jo genuen Talaios Kooperatibako Tanit garapen eta esperimentazio laborategira: gaien arteko loturak, hutsuneak eta ezagutza bisualizatu nahi genituen. Esfortzu horren ondorioz jaio da Zeres, artikuluen loturen azterketa egitea ahalbidetzen duen tresna.

Mila urte igaro dira Donemiliagan abade batek hainbat glosa idatzi zituenetik, latinez idazten ari zen testua azaltzeko helburuarekin. Jçioq dugu idatzi zuen orrialde batean. Guec ajutu eç dugu beste batean. Hizkuntza erromantze batean (gaztelania edo aragoiera den eztabaidan dago) eta euskaraz idatzi zituen ohar horiek. Euskarazko testu ziurrik zaharrena da, eta ez dakigu egilea nafarra, arabarra edo errioxarra ote zen.

Mila urte igaro dira eta euskarak aldaketa asko izan ditu geroztik. Egunotan 50 urte beteko dira Arantzazun Euskara Batua sortuko zuen Batzarra egin zenetik. Hiztegiak sortu ditugu. Entziklopediak eratu ditugu. Euskarazko zientzia eta teknologia tresnak ditugu. Euskarazko irratiak eta telebistak sortu dira. Euskara Ilargira iristeko prest dago ere.

Wikipedia munduko Entziklopediarik handiena da, eta euskarazko webgunerik bisitatuena. Wikipediak badu senide bat, sei urte bete dituen Wikidata. Bertan, orain arte, kontzeptuak gehitzeko aukera zegoen. Ez da lan makala egindakoa, sei urte hauetan 48.000.000 kontzeptu baino gehiago sortu dira datu-base erraldoi horretan, eta euskarazko Wikipedian horien erabilpen masiboa egiten dugu. Orain arte, baina, kontzeptuak igo ditugu eta ez hitzak, esamoldeak edo hitzen formak.

2013an bertan sortu zen lehenengo eztabaida: kontzeptuak definitzeko gai baginen, hitzak ere lexikografikoki definitzeko aukera izan beharko genuke. Baina ez zen hain erraza, eta 5 urteko eztabaida izan da gaiaren inguruan. 2016an lehen garapen plana egin zen, bi urtez softwarea prestatzeko erronkarekin. Eta eztabaidak jarraitu du: nola heldu behar zaio hizkuntza guztietako hitz guztiak bildu, antolatu eta lotzeko erronkari? Gaur, 2018ko maiatzaren 23an, lehenengo hitzak igo dira Wikidatara, eta dagoeneko komunitatea hasi da gehiago gehitzen.

Orain urtebete eskaera bat egin ziguten: posible al da euskarazko “Easter Egg” bat sortzea? Hauek txisteak izaten dira, letrak eta hitzak batzeko balio dutenak. Badira batzuk bertan. Adibidez L314 (L letrak “lexema” esan nahi du) katalanezko pi hitza da. L42 ingelesezko answer da (txistea ulertzeko pista Q42 itemean dago). L24601 frantsesezko condamné hitza da (galdetu Jean Valjeani). Euskaraz ere lehen hitza aukeratu eta Easter Egg gisako sorpresatxo bat prestatzea zen helburua. Eta zein hitz hobea izioki baino? Euskarazko lehen hitz idatzi izan bazen, hemen ere hala izan beharko litzateke, ezta? Baina sorpresaren gakoa hitzari zenbaki bat lotzea zen. LEET hizkera erabili dugu horretarako. Hizkera hau 1980ko hamarkadan garatu zen, Interneten hasieran, eta zenbakiak eta letrak nahastearen ondorioa zen. Horrela e letra 3gatik alda zit3k33n, edo a letra 4 b4t3ng4t1k. Izioki hitzan erraza zen 1710k1 idaztea, baina k hori ere ordezkatu behar zenez, 8 jartzea pentsatu genuen. L171081 da lehen lexema, euskaraz igotako lehen kodea, lehen hitz haren baliokidea.

Eta orain zer?

Oraindik probetan gaude. Beste hitz batzuk igo daitezke, adibidez, abade. Baina hizkuntza guztietako hitz guztietako forma guztiak igotzeak baditu bere arazoak. Adibidez, esan dezakegu zein den hitz baten forma singular eta plurala, baina softwarea oraindik ez dago prest mugagabea adierazteko. Laster forma (F letrarekin adieraziko dira) guztiak (deklinazioak, adibidez) automatikoki sortzeko aukera egongo da, baita bilaketak egin eta hizkuntzen arteko loturak jartzeko.

Formez gain, zentzuak ere adierazteko aukera egongo da (S letrarekin adieraziko dira). Eta erabilera adibideak jartzeko aukera. Itzulpen automatikoak egiten dituzten sistemek aukera bat izango dute hitzen baliokideak bilatzeko, eta hitzen esanahiak ulertzeko.

Eta laster ere etimologiak zehazteko aukera egongo da, gaur egun Wiktionaryn dagoen bezala. Gaur egun Etytree deitzen den tresnak dituen aukerak masiboki erabili ahal izango ditugu. Eta batek daki zer beste aukera izango ditugun etorkizunean. Hau hasi besterik ez da egin… garai interesgarriak bizi ditugu!

Pasa den asteburuan  Wikimedia Hackathon izan da Bartzelonan, asteburu batez Wikipedia hobetzeko tresnak helburu duen bilera. Euskal ordezkaritzan bost izan ginen eta hauek izan ziren gure ekarpen nagusiak:

Igor Leturiak saio berezi bat antolatu zuen ostiralean, Elhuyar Fundazioarekin batera lantzen ari garen proiektu bat azalduz: Wikispeech: Text-To-Speech technology for accessibility.

Elhuyar Fundazioa eta EWKEren artean Wikipediako artikuluak “entzuteko” aukera asmatu dute Suediako Wikilariekin, eta euskaraz ere instalatzeko lanean ari gara. Oraindik ere ezingo da entzun, hainbat software-proba pasa behar baititu martxan jarri aurretik. Besteak beste, laburdurak ondo irakurtzeko sistema bat eta irakurketa pausatzeko botoia gehitu ditu Leturiak egun hauetan.

Galder Gonzalezek Amador Álvarez katalanarekin saio berezi bat antolatu zuen Wikipediako infotaula automatikoei buruz. “Supercharge your wiki: Wikidata-powered infoboxes“. Infotaula horiek zelan definitzen ari diren azaldu zuten. Lehen eskuz adierazi behar ziren propietate guztiak, orain Wikidatatik hartzen dira datu guzti horiek automatikoki. Bertan izan ziren Wikidatako hainbat arduradun, eta sorpresa ederra izan zen eurentzat katalanek eta euskaldunok garatu dugun puntako sistema hau.

Berriki sortutako Wikitekan ere lan egin genuen, aurretik Euskal Herrian gai honi buruz hizketan egon zen Carles Paredesekin. Sistema hobetu, eta falta ziren hainbat gauza instalatu genituen.

Maite Urra-k eta Oscar Sainz-ek Euskal Wikipediako artikuluen kalitatea aztertzeko laguntza teknologikoak aztertu dituzte ORES sistemarekin, urtean zehar ibili dira hori prestatzen Montse Maritxalar irakaslearekin. Hackatoian Galder Gonzalezek eta Kepa Sarasolak lagundu zieten, kalitate handiko 800 artikulu identifikatu zituzten eta 3.000 zirriborro. Editoreek artikulu batzuetan ezartzen dituzten txantiloiak ere baliagarriak izan daitezke kalitatea etiketatzeko ({{zuzendu}}, {{zirriborro}}, {{wikitu}}, {{erreferentzia falta}}{{zaharkitua}}…). Xuxen pasata, artikulu batek zenbat errore ortografiko dituen jakiteak ere laguntzen du kalitatea neurtzen. Guztira 20 irizpide kontuan hartuko dira.

Egindako lanetik abiatuta, Wikimediako ORES sistemaren arduraduna den Aaron Halfakerrek 400 artikulutako lagin bat prestatu zuen beraien kalitatea etiketa genezan eta gero ikasketa automatiko bidez artikuluen kalitate maila aurreikusi ahal izateko: “Train/test article quality model for euwiki“.

Kepa Sarasolak Daniel Kinzler-en laguntzarekin Euskal Wikipedian eta Espainierazko Wikipedian dauden artikuluen tituluekin corpus elebidun bat sortu zuen (Wikipedia_tituluak_es_eu_2018). Hau da hasierako corpus gordina lortzeko exekutatu zuten sql galdera:

sql eswiki 'select page_title as es, ll_title as eu from langlinks join page on page_id = ll_from where ll_lang = "eu" and page_namespace = 0' > es-eu.txt

Honi esker itzulpen automatiko sistemak hobetzeko aukera bat zabalduko da ikaskuntza automatikoko sistematan.

Matxin itzultzaile automatikoa da gaztelania > euskara itzulpenak egiteko dagoen tresnarik onena. Urteetako garapena izan du IXA taldea eta Elhuyarren aldetik, eta perfektua ez bada ere (itzultzaile automatikoak ez dira perfektuak) emaitza txukunak ematen ditu testuen itzulpenean. Ia urte bateko lanaren ostean, Wikimediak sortutako Content Translation tresnan barneratu da gaur, eta dagoeneko prest dago itzulpenak egiteko.

Irudia: Frank Vincentz, GFDL lizentzia

Azken aldian, fakultatez fakultate nabil irakasleekin biltzen Wikipediako Hezkuntza Programa aurkezten. Irakasle askok galdera bera egiten dute: zer da nire eremuan falta dena? Ez da galdera erraza, zer dakigun baino zailago delako jakitea zer ez dakigun. Zorionez, baditugu bi tresna lan hau errazteko: Petscan eta Massviews. Lehenengoak bilaketak egitea errazten digu, artikuluen zerrendak irizpide ezberdinen arabera eginez. Bigarrenak, ordea, artikulu zerrenda batean zer den bisitatuena esaten digu. Biak batera erabilita, gure eremuan falta dena beste hizkuntza batean dituen bisita kopuruaren arabera antola dezakegu.

Wikipediaren inguruan sortzen diren programak kudeatzeko tresna da “Dashboard“. Berarekin editatoiak edo ikastetxeetan egiten diren lanak kudeatzeko aukera dago, artikuluak esleitu eta gainbegiratzeko erraztasunak emanez. Ingelesezko artikuluen jarraipena egiteko WhoColor izeneko tresna erabiltzen du sistema honek. Orain euskaraz izango dugu, ingelesa ez den beste hizkuntza batean instalatzen lehenengoa.