Ondarea ezagutaraztea eta babestea ere wikilarion lana da
Irailero bezala, badator WikiLovesMonuments, munduko argazki lehiaketarik handiena. Helburua, parte hartzen duten herrialdeetako ondare eraikiaren argazkiak egitea, berau ezagutarazi ahal izateko. Lehiaketa 2010ean antolatu zen lehen aldiz Herbehereetan eta, hurrengo urtean, Europan zehar hedatu zen. Gaur egun kontinente guztietako wikilariek hartzen dute parte eta 200.000 argazki baino gehiago jasotzen dira.
2017an Euskal Wikilarien Kultura Elkarteak lehen aldiz antolatu zuen lehiaketa hau. Baina arazo larri bat aurkitu genuen gure aurrean: nola definitu zer den ondarea gure herrian? Galdera egitea erraza da, erantzunak aurkitzea ez horren beste. WikiLovesMonuments (WLM) lehiaketak aurreko lan bat eskatzen baitu: zein monumenturen argazkik har dezake parte eta zeinek ez definitzea. Horretarako, estatu bakoitzak lege propioak ditu, eta estatu horren datu irekien arabera errazago edo zailagoa izango da zerrenda bat egitea. Ez da gure kasua. WLM antolatzen hasi ginenean konturatu ginen oso monumentu gutxi zeudela zerrendan: 217 Ipar Euskal Herrian eta 433 Hego Euskal Herrian, 650 guztira.
Iazko argazki irabazleak ikusi.
Ondare zatitu baten erradiografia
Ondare handiko herria da gurea: ondare arkeologiko oparoaz gain, hiribildu zaharrak, erromesen bideak, baserri historiko zein industrializazioari lotutako eraikinez josia dago gure herria. WLM antolatu genuen lehen aldian, ordea, ez zen egoera hau ondo islatzen. Bi legeen pean egindako sailkapenak baino ez genituen.
Ipar Euskal Herrian zerrenda nahiko egonkorra eta publikoa dago, Merimée deituriko datubasea eraikitako ondarerako eta Palissy izenekoa ondare higigarrirako. Lehenengoan biltzen dira “Monument historique” deiturikoak, ondo definitutako elementuak eta lehiaketan parte hartzeko zerrendan oraindik ere ditugunak. Hasiera batean, aurten egin ditugun aurrerapenak izan arte, askoz gehiago ziren Ipar Euskal Herriko ondasun babestuak, biztanleria eta udalerri kopuruari erreparatuz gero.
Hego Euskal Herrian egoera dramatikoagoa zen. Wikilari batzuek, eta parte hartu nahi zuten argazkilari batzuek idatzi zuten galdetuz ea zerrenda labur hori baino ez ote zen ondare. Nola zen posible Iruñea bezalako hiri monumental batean dozena bat ondasun baino ez egotea, eta horietako batzuk, gainera, desagertuta egotea? Erantzuna legedian dago: guk egin genuena zen Bien de Interés Cultural (BIC) bezala Espainiako 1985eko legean jasotakoak zerrendatzea. Eta horiek oso gutxi ziren, 433 baino ez. Ezkerraldea osoan, adibidez, eraikin bakarra agertzen zen: Portugaleteko Andra Maria basilika. Beno, eta Bizkaia Zubia, erdibana zuena Getxorekin. Getxok, bide batez, ez zuen inolako eraikin babesturik zerrenda horretan.
Iruñeko ondasunak, Espainiako Gobernuaren zerrendaren araberaArazoa, Espainiako Kultura Ministerioak duen zerrendan dago. Bertan bilaketa eginez gero, 1985ra arte izendatutakoak bakarrik daudela ematen du, eta ez duela inork informazioa berritu, sartu edo partekatu. Gainera, akats batzuk ere baditu: Zubieta eta Iturengo inauteriak Iruñean kokatzen ditu, adibidez. Argi dago zerrenda hori hankamotz dagoela, eta askoz ondare gehiago dugula hor agertzen dena baino.
Zergatik gehitu ondarea?
Zergatik hartu ondare guzti hori bilatu, zerrenda eta igotzearen lana? Wikilari batentzat erantzuna argia da, baina baliteke hortik kanpora ez izatea kasua. Izan ere, instituzio ezberdinetako kideekin afera eztabaidatu dugunean galdera hori ere egin digute: “beno… baina zertarako nahi duzue zerrenda hori?” edo “eta jendeari zer axola dio zeintzuk diren zehazki babestuak dauden etxeak?”. (Albo aipamen gisa, aurrekoan lagun batek esaten zidan arraroa egiten zaiola norbaitek zure lanagatik galdetzea eta zuk garrantzia kentzea, eman beharrean, baina tira, hori beste arazo bat da.)
Ondarearen zerrendak egiteak hainbat helburu ditu, WLM antolatzeaz gain:
- Alde batetik herri bakoitzean dagoenaren jakitun izan gaitezke horrela. Ze eraikin diren interesgarri, zeintzuk duten historia zati bat edo istorio bat kontatzeko, eta udalerri bakoitzean zer bisitatu erakusten digute.
- Aurrekoari lotuta, gure “barne turista” ateratzeko aukera ematen digulako. Ondare zerrendak egiten hasi nintzenetik ibilbideak aldatu ditut jada ezagutzen nituen herrietan, beste eraikin bat ikusi nahi dudalako, orain arte fijatu ez naizen xehetasun arkitektoniko bat ikusteko aukera dudalako.
- Historiarekiko jakinmina pizten duelako: zergatik dago eraikin hori hor? BICen zerrendan agertzen diren elizez gain… ba al dago bestelako eraikin zibilik?
- Ondarearen zerrendak publiko ez badira, galtzeko aukera dagoelako. Urtero eraisten dira berez babestuta dauden eraikinak, eta hori ez litzateke gertatu behar (izan ere, horretarako babesten dira, inork eraitsi ez ditzan). Ondarea babesteko biderik onena ezagutza dela uste dut.
Baina, arrazoi guzti hauei, WLM lehiaketa ahalik eta kondiziorik onenetan antolatzeko helburua ere badugu. Iraila da epemuga eta, beraz, uda ondarearen zerrendan antolatzen pasa dugu. Ikus dezagun nola.
10.000 puntu gehitu ostean dagoen emaitzaEusko Jaurlaritzaren ondarea txertatzea
Soilik BIC ziren eraikinak oso gutxi zirela ikusita, Eusko Jaurlaritzaren Ondareari buruzko webgunera jo genuen orain bi urte. Webgune zaila izateaz gain, ezinezkoa zen bertatik informazioa jaistea, eta oso zaila bere kudeaketa. Baina argi zegoen milaka eraikin gehiago zeudela babestuta. 2018an webgunea guztiz aldatu zen, errazago eta erakargarriagoa eginez datuak kontsultatzea. Baina, eta hor zegoen lan honetarako koxkarik handiena, jaistea ezinezkoa zen. Eusko Jaurlaritzak baditu OpenData bidez hainbat datubase, eta webgunearen aplikazioa bera bazegoen, baina ez bertan dauden datuak. Bi bide hartu genituen EWKE elkartetik: alde batetik Kultura Saileko ondare arduradunei eskatu genien datu horiek emateko; bestetik, Scrapper deitzen den teknologia bat erabilita, webgune osoa erauzi genuen. Hackeo horren bidez lortu genuen iaz eraikinen zerrenda luzeago bat eskaintzea, baina muga handi batekin: ez genuen ez loturarik Eusko Jaurlaritzaren webgunera, ez erreferentzia koderik ezta koordenaturik ere. Hala ere, txio kate batean kontatu genuen egindako bidea.
Txio kate hori izan zen ateak ireki zizkiguna. Egun batzuen buruan Ondareaz arduratzen den zuzendariarengana iritsi zen kexa, eta telefono bidez hasi ginen gaiari buruz hitz egiten. Ahalik eta azkarren datu horiek lortzea adostu genuen. Baina ahalik eta azkarren hori luzea izan ohi da administrazioan, eta ia ikasturte osoa behar izan dugu datuen zati bat lortzeko. Gakoa, antza, koordenatuetan zegoen: bi datu base ezberdin ziren, eta aplikazioak bietatik atzitzen ditu datuak, baina ez dute kalkulu-orri bat (Excel bat, ulertzeko) jaisteko aukerarik. Hau da, eraikinak eta euren izenak leku batean zeuden, eta koordenatuak beste batean. Zertarako nahi genuen azaldu eta horren beharra, garrantzia eta konbenientzia behin eta berriro aipatu genuen, eta maiatza amaieran lortu genuen bi gauzak konbinatzen zituen dokumetu bat: basikoki, eraikinen izena gaztelaniaz, euskaraz, udalerria, EJren webgunean duen lotura eta koordenatuak UTM formatoan. Ez zen izan lan erraza, eta hausnartu beharko dugu, guztion artean, datu irekietan eskaintzen denari buruz. Baina hori beste eztabaida bat da.
Kalkulu orria moldatu, landu eta itzulpenak zuzendu ostean (amaieran dagoen atal teknikoan azalduko dut ze tresna erabili ditugun) herriz herri informazioa igotzen hasi ginen. Zuzendu esan dut, izan ere akats ugari ditu zerrendak. Akatsak eta zuzentasun eza konpontzeko aukera da Wikimediak eskaintzen duen gauzetariko bat, noski. Akatsen artean itzulpen automatikoen ajea zegoen. Demagun zerrenda erraldoi batean “Casa Agirre”, “Casa calle Mayor, 24”, “Casa Consistorial” eta “Casa Solar de los Ganboa” dituzula, eta guztiak euskaraz eman nahi dituzula banaka itzuli behar izan gabe. Formula errazak erabilita lor dezakezu “Agirre etxea”, “Mayor (edo Nagusia) 24 kaleko etxea”, “Consistorial etxea” eta “Solar de los Ganboa etxea”. Lehenengo biak ondo daude, azken biak gaizki. Era berean, Euskal Herriko herri askotan dagoen “Iglesia de la Ascensión de Nuestra Señora” izeneko “Ascensión” hori “Igokunde” gisa zegoen itzulita, “Jasokunde” gisa beharrean (akats honek ondorio teologiko garrantzitsuak ditu).
Beste akats batzuk ere bazeuden: eraikin batzuk fonetikoki erregistratu izana, izen generikoegia, edo izen propioa duen etxearen helbidea baino ez jartzea. Horiek guztiak ondoren batuz joan gara azken bi hilabeteotan wikilariok.
Azkenik, kaleetako zenbakiak aldatzen dira, eta hori zuzentzen joan dira wikilari batzuk: “hau jada ez dago Nagusia 24 zenbakian, baizik eta 22 zenbakian”. Txikikeria ematen du, baina ondarea babesteko beharrezko neurria da. Izan ere, 22an bizi denak ez du zertan jakin behar lehen 24an bizi zela eta bere eraikina guztiz babestua dagoela.
Emaitza ikusgarria da, bide batez. Lehen genuen datu eskasiari aurre egin diogu eta orain herriz herriko eraikin guztiak ikus daiteze. Milaka emaitza, ondarea ikustarazteko aukera bikaina.
Donejakue bidea: UNESCOren txostena eta Eusko Jaurlaritzaren zerrenda
Donejakue bidea Gizateriaren Ondarea da. Eta bideari lotuta ehunka eraikin daude. Zeintzuk dira, baina, Euskal Herrian ondare horri lotutako eraikinak? Harrigarria bada ere, erantzun zaila duen galdera da. Bideak marka onak ditu, eta herri asko saiatu dira esaten Donejakuera joateko euren lurretatik pasa behar dela, baina Gizateriaren Ondare horri lotutako eraikinak zeintzuk diren ez du ez Eusko Jaurlaritzak, ez Nafarroako Gobernuak, ez Espainiako Kultura Ministerioak adierazten. Zorionez UNESCOk egiten du, luze eta zabal, Espainiako Gobernuak bidalitako milaka orriko PDF batean oinarrituta.
Sorpresa bat da: UNESCOren arabera Donejakue Bideari lotutako 377 eraikin daude Nafarroan, Gizateriaren Ondarearen zati direnak. Nafarroako Gobernuak ez du horren berri ematen, eta ez dut uste bertan ere jarrita dagoenik. 377 eraikin lehen genituenak baino gehiago dira. Eraikinen zerrenda bat egin, banaka euren koordenatuak aurkitu (katastroaren mapa bat du atxikita eraikin bakoitzak) eta igotzea izan da egindako lehen lana. Baziren hainbat akats, hala ere, UNESCOren txostenean: eraikin gutxi batzuk errepikatuta zeuden (Nafarroako errege-erreginen jauregia, Nafarroako erregordearen jauregia eta Mariskalaren jauregia agertzen ziren, hiruak eraikin bera) eta beste batzuk gaizki zeuden zuzenean (udalerrian eta eskainitako mapan akatsa). Hori guztia konponduta, Nafar bidea, Aragoiko bidea edo Frantses bide batuaren parte ote diren zehaztu eta jada mapa eder batean ikusgai daude:
Eusko Jaurlaritzak, bere aldetik, Donejakue bideko lau ibilbide zehaztu ditu eta bertan dauden ondare guztiari bidearen etiketa jarri dio, bideari berez lotua izan edo ez. Eman ziguten dokumentuan ez da agertzen, baina behin zerrenda osoa lortuta erlatiboki erraza da informazio hori webgunetik kopiatu eta eraikinak identifikatzea. Kostako bidea, Euskal Herriko barneko bidea, Mena Haraneko bidea eta Saiatzeko aldaera erraz ikus daitezke puntu guzti horiek mapa batean kokatzen baditugu. Eta hori egin dugu.
Orain, Bidea ez da zerbait abstraktoa, eta bere inguruan dagoen ondare guztia zerrendatuta dugu, iturri ofizialek diotenaren arabera.
Nafarroa Garaia: herriz herri legeak interpretatzen
Euskal Autonomia Erkidegoan datubasea eskuratuta igoera posible izan bazen, Nafarroa Garaian erronka bestelakoa da. Erregistro bat dago, udal bakoitzak bere babestutako eraikinak bidali ditu, baina, guk dakigula, erregistro hori ez da publiko.
Orain dela gutxi megalitoen zerrenda argitaratu zen, aurretik Hilarriak taldeak egindako lanean oinarrituta. Zerrenda hori igotzea izan da Nafarroan egindako lehen pausoa. Bide batez, EAEn ere existitzen da arkeologia ondasunen zerrenda bat, baina ondarearen zerrendak duen arazo berbera du: ez da datu libre gisa atzigarria.
Nafarroan 2005ean onartutako ondare lege bat dago, eta udalek euren planak egin dituzte eraikinak babesteko. Esan bezala ez dugu aurkitu zerrenda hori modu koherente batean jaisteko aukera, baina bai udalerriz udalerri egindako memoriak, txostenak edo mapak. Guztiak SIUN izeneko webgunean daude jasota. Kasu batzuetan erlatiboki erraza da zerrenda hori hartu, moldatu eta igotzea, beste kasu batzuetan lan handia da eta batzuetan ia ezinezkoa da, eskuz egindako mapa baten gainean lan egin behar delako. Okerrago: eskuz egindako mapa baten eskaner irudi zaharretik.
Hala ere, udalerririk handienetako zerrendak egitea posible izan da, arreta handia jarrita. EAEko zerrenda igo genuenean Bilbo zen eraikin babestu gehien zituen udalerria (teknikoki, Baztanek ditu gehiago, megalito kopuru izugarria dela eta); Iruñea igo ostean hiri buruzagia da babestutako eraikin gehien dituena.
Udalerriz udalerri egin behar izateak denbora gehiegi eskatzen du, eta zerrendarik lortu ezean, baliteke urteak behar izatea udalerri guztiak egin ahal izateko.
Iruñeko eraikin babestuak zerrenda osoa igo osteanErronkak eta hutsuneak
Gure erronka nagusia udalerri guztietako informazioa dugula ziurtatzea da, eta argi dago hori ez dela erraza. Instituzioek publikoa izan beharko litzatekeen informazioa gordetzeko politika eraman dute azken hamarkadetan, eta irekitasunaren bidea irekita dagoela ematen badu ere, inertziek pisu handia dute. Lakuako langile batek bide luze honetan esan zidan bezala, askok uste dute artxibatzea giltzaz ixtea dela.
Zorionez, EAEko Ondare Lege berriak objektu bakoitzari kode bat emateko aukera emango du. Gainera, aurreikusita dago udalerriek ere eurek babestutako eraikinen zerrenda egingo dutela. Honek lan asko aurreztuko digu, eta benetan dugun ondarea ikustarazten lagunduko digu. Nafarroa Garaian ere antzeko zerbait lortzea izugarria litzateke, bertan objektu bakoitzak kode bat duela kontuan hartuta balitekeelako norbaitek, nonbait, datu-base bat izatea. Edo agian ez.
Gure hurrengo erronka objektu guztien argazkiak edukitzea da. Horretarako antolatzen da WikiLovesMonuments lehiaketa, finean. Monumentuen argazki libreak lortzea funtsezko ariketa bat da ondarearen preserbazioan eta dibulgazioan. Badakigu urteak beharo ditugula, hala ere.
Azkenik, informazio guztia libre eskaintzearen onuretako bat da hirugarrengoek ere tresnak egin ditzaketela horrekin. Ondarea identifikatzeko aplikazio bat? Zergatik ez! OpenStreetMapekin zuzenean lotzea? Noski baietz! Udalerrietako mapak egiten direnean Wikidatako itemen loturak dituzten QR codeak jartzea, fisikoki zein paperean? Ba ideia ona da!
Ondarea igotzeko baliabide teknikoak
Ondarearen zerrendak egitea lan korapilotsua izan dela aipatu dut lehenago. Teknikoki, herriz herri zer dagoen eta zer ez jakitea da lehenengo pausoa, ondoren kanpoko beste iturri batekin parekatzeko. Tresna bat bereziki baliagarria izan da lan honoetan: OpenRefine. OpenRefine informazio datu kaotikoak ordenatzeko tresna bat da, Wikidatara igotzeko aukera ematen duena.
Nafarroaren kasuan, batzuetan eraikin baten helbidea lortzea posible zen zerrendatan begiratuta. Googleren APIa erabili daiteke helbide horren koordenatuak lortzeko. OpenRefinerekin ere hau automatizatu daiteke. Hala ere, gainbegiratu behar da informazio hau. Era berean, ziur egoteko koordenatuak ondo daudela, Nafarroako katastroa erabil daiteke. Eraikina bilatu eta koordenatuak zeintzuk diren jakingo dugu. Baita helbidea aldatu den edo ez jakin daiteke horrela.
Igotako guztia ikustarazteko Wikipedian Listeria izeneko bot bat erabili dugu. Listeriak zerrendak egiten ditu, eta herriz herri Wikidatako informazioa baliatzea baimentzen digu.
Argazkiak igotzeko Wikimedia Commonsen aplikazioa edo WikiShootMe webgunea dira tresnarik onenak. Zerk behar duen argazki bat erakusten dizu zure mugikorrean, gertuko puntuak non dauden esanez. Honela, mugikorretik igo ditzakezu eraikinen argazkiak, eta deskribapenak zuzentzea ere posible da (adb, “etxe” gisa markatuta badago eta benetan ez bada etxe bat).
Nola lagundu dezaket?
Gure Wikiproiektuan parte hartuz, adibidez.
WikiLovesMonuments lehiaketan parte hartu dezakezu, eta zure herriko argazkiak igo. Hilabete osoa daukazu argazkiak igotzeko, horretarako prestatu dugun webgunean dauden botoietan klik eginez. Garrantzitsua da bertatik egitea, lehiaketan igotakoa kontabilizatu ahal izateko.
Zure herriko zerrenda ikusi eta zerbait gaizki badago zuzentzeko aukera ere badaukazu. Eraikin baten izena gaizki badago, helbidea edo koordenatuak ez badira zehatzak… guztiak dauka soluzioa gurean.
Beste zerrendarik baduzu, bereziki Nafarroan, gurekin jar zaitezke harremanetan eta partekatu. Honela, hurrengo urtean, milaka monumentu gehiago izango ditugu.
Eta, noski, ondareari buruzko artikuluak osa ditzakezu Wikipedian. Oso gutxiri buruzko artikuluak ditugu, eta uste dugu lana ez dela inoiz amaituko.